Dlaczego sędziowie pokoju?
W Polsce od lat trwa dyskusja, czy sędziowie pokoju skutecznie wsparliby wymiar sprawiedliwości. Jest coraz więcej argumentów za ich powołaniem. I dobry czas na takie decyzje. Pora więc wyjaśnić podstawowe zagadnienia, dotyczące tej instytucji. I odpowiedzieć na pytanie, czy jest to „fanaberia” czy też realna szansa na usprawnienie działania wymiaru sprawiedliwości.
Kto może zostać sędzią pokoju?
Urząd sędziego pokoju będzie mógł sprawować każdy mieszkaniec powiatu w wieku od 30 do 75 lat. Wyższe wykształcenie prawnicze nie będzie wymogiem ubiegania się o tę funkcję, a od wyborców zależeć będzie, czy jej sprawowanie powierzą osobie legitymującej się wykształceniem prawniczym, czy też wybiorą osobę o innym wykształceniu, lecz cieszącą się autorytetem w społeczności lokalnej. Na przykład z uwagi na dotychczasową działalność zawodową, nieskazitelność charakteru czy doświadczenie życiowe.
Kto NIE może zostać sędzią pokoju? Jaka jest gwarancja niezawisłości/niezależności sędziów pokoju?
Urząd sędziego pokoju tylko wyjątkowo będzie można łączyć z inną aktywnością zawodową – jeżeli nie wpłynie to na wykonywanie zadań sędziowskich. Z uwagi na ewentualny konflikt interesów, sędzią pokoju nie zostanie osoba wykonująca zawód prawniczy, na przykład adwokat, radca prawny, notariusz, komornik czy prokurator. To samo dotyczy przedstawicieli służb mundurowych, a także pracowników organów administracji rządowej czy samorządowej.
Sędzia pokoju będzie niezawisły, podlegając w zakresie orzekania tylko konstytucji i ustawom. Sprawy będą przydzielane sędziom losowo. Orzeczenia sądów pokoju będą wykonywać sądy rejonowe. Od orzeczenia sądu pokoju będzie służyć odwołanie do sądu rejonowego.
Jaka jest droga do wprowadzenia zmian w Konstytucji? Czy są one niezbędne?
Wraz z ustawą o sędziach pokoju Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowało projekt zmian w Konstytucji. To wyjściowe propozycje sygnalizujące, które przepisy konstytucji powinny zostać zmodyfikowane, by sędziowie pokoju mogli działać skutecznie.
Projekt przewiduje m.in. wprowadzenie do ustawy zasadniczej nowych przepisów stanowiących, że „wymiar sprawiedliwości w zakresie określonym w ustawie mogą sprawować także sędziowie pokoju” (art. 175 ust. 3), którzy „są wybierani na 5-letnią kadencję w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym” (art. 182a ust. 1).
Bez zmian w konstytucji postępowania przed sądami pokoju byłyby trójinstancyjne. Taki model spowolniłby rozpoznawanie prostych spraw, ponieważ Sąd Rejonowy musiałby przeprowadzić pełne postępowanie dowodowe.
Zmiana konstytucji wprowadzająca sądy pokoju pozwoli uznać je za sądy pierwszej instancji, dzięki czemu Sąd Rejonowy rozpoznawałby jedynie apelację. Zostałaby zachowana dwuinstancyjność postępowania, a sądy pokoju w oparciu o uproszczoną procedurę mogłyby rozpoznawać szybciej proste sprawy.
Co należy zaliczyć do “drobnych spraw cywilnych i karnych”, którymi będą zajmować się sędziowie pokoju
Sędziowie pokoju, wybierani w wyborach powszechnych, będą orzekać w drobnych sprawach cywilnych i karnych, jak kradzieże i akty wandalizmu, wadliwe wykonanie usług, na przykład remontu czy sprzedaż wadliwego towaru. Rozpoznawane będą przez nich sprawy o wartości przedmiotu przestępstwa, wartości szkody lub wartości roszczenia do 10 tys. złotych.
Jaką proponuje się drogę powoływania sędziów pokoju?
Sędziowie pokoju będą wybierani w każdym powiecie na pięcioletnie kadencje w trakcie wyborów samorządowych, które cieszą się wysoką frekwencją. Taki tryb wyboru gwarantuje sędziemu pokoju mandat zaufania społecznego. Liczba sędziów pokoju w danym powiecie będzie zależeć m.in. od liczby jego mieszkańców, a także osób przebywających tam czasowo, na przykład w związku z pracą.
Dlaczego sędziowie pokoju są niezbędni? Tradycja sędziów pokoju w Polsce
Jednym z największych problemów związanych z polskim sądownictwem jest przewlekłość spraw. Dlatego dobrym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie instytucji sędziów pokoju, którzy „odciążą” sędziów, którzy mają zdecydowanie za dużo spraw do rozstrzygnięcia.
W Stanach Zjednoczonych, w Anglii, w Belgii, w Szwajcarii, za czasów Księstwa Warszawskiego stworzono instytucję sędziów pokoju. Potem funkcjonowali oni w Królestwie Polskim, a następnie w II Rzeczypospolitej. Te drobne sprawy cywilne i karne nie musiałyby trafiać do sądu. Część spraw można by też oddać notariuszom czy komornikom.
Sprawy w sądach rosną lawinowo. A nie możemy już zwiększać liczby sędziów. Statystyki mówią, że w Polsce na 100 tys. mieszkańców jest 26 sędziów, w Niemczech 24, a we Francji 10. W Anglii, gdzie funkcjonuje rozbudowany system wymiaru sprawiedliwości wraz z funkcją sędziego pokoju na 100 tys. mieszkańców, jest tylko 3 sędziów.
Jeżeli w 2002 roku wpływało do sądów 8 milionów spraw, to w 2020 wpłynęło 20 mln takich spraw. Jest to ogromny wzrost, z czego 19 mln to sprawy w sądach rejonowych, a więc z natury sprawy drobne.
Nadmiar spraw kierowanych do sądów jest wynikiem ścisłej interpretacji art.175 Konstytucji RP, który wskazuje, że wymiar sprawiedliwości jest sprawowany przez sądy. W związku z tym drobne sprawy zostały odebrane kolegiom, które zostały zlikwidowane w 1997 roku.Od 2001 r. ich sprawy przejęły sądy grodzkie, będące wydziałami sądów rejonowych. Zostały one jednak zlikwidowane z uwagi na zbyt małą liczbę wpływających do nich spraw w zestawieniu z kosztami ich utrzymania. W tej sytuacji wszystkie sprawy trafiają do sądów rejonowych, niejednokrotnie doprowadzając do ich wielkiego przeciążenia.
Dlaczego konieczne jest uspołecznienie wymiaru sprawiedliwości?
Wprowadzenie urzędu sędziego pokoju jest szansą na zwiększenie udziału społeczeństwa w stanowieniu prawa także po tym, gdy przed laty, w 2007 r. praktycznie usunięto z sądów ławników. Pozostali oni jedynie w sprawach cywilnych z zakresu prawa pracy i stosunków rodzinnych, gdzie w pierwszej instancji bierze udział sędzia (przewodniczący) oraz dwóch ławników. Ławnicy występują także w bardzo ograniczonym zakresie w sprawach karnych (w sprawach o zbrodnie sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników).
Uspołecznienie wymiaru sprawiedliwości jest niezbędne. Jest to realizacja konstytucyjnego prawa do udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Na świecie dominują tendencje, żeby oddawać wymiar sprawiedliwości nie tylko w ręce zawodowych sędziów, ale również obywateli, którzy mogą się podzielić z nimi zadaniami.
r.pr. Lech Obara